EP:9 - บทบาทของเครือข่ายฮาวาลาที่มีต่ออาชญากรรทางการเงิน

        ฮาวาลา (Hawala) เป็นระบบโอนเงินที่ไม่เป็นทางการซึ่งมีมาก่อนการธนาคารสมัยใหม่ และมีการใช้กันอย่างแพร่หลายในภูมิภาคต่าง ๆ เช่น ในเอเชียใต้ ตะวันออกกลาง และทวีปแอฟริกา และแม้ว่าจะเป็นการใช้เพื่อวัตถุประสงค์ทางเศรษฐกิจที่ถูกต้อง โดยเฉพาะการโอนเงินของผู้อพยพและธุรกรรมทางธุรกิจ แต่เนื่องจากไม่มีการควบคุมอย่างเป็นทางการ ไม่มีการเก็บบันทึก ทั้งยังเป็นการพึ่งพาธุรกรรมที่อาศัยความไว้วางใจ จึงทำให้มีความเสี่ยงสูงต่อการฟอกเงินและการสนับสนุนการก่อการร้ายตลอดจนอาชญากรรมทางการเงินอื่น ๆ

ฮาวาลานั้นแตกต่างจากการธนาคารแบบดั้งเดิม กล่าวคือจะดำเนินการบนเครือข่ายนายหน้าที่อาศัยความไว้วางใจ (Hawaladars) ซึ่งเป็นผู้โอนเงินข้ามพรมแดนโดยไม่มีเอกสารอย่างเป็นทางการใด ๆ ทั้งนี้ การไม่เปิดเผยตัวตนและการขาดการกำกับดูแลทำให้ฮาวาลาเป็นช่องทางที่น่าสนใจสำหรับอาชญากรที่ต้องการโยกย้ายเงินที่ผิดกฎหมาย ตลอดจนการหลบเลี่ยงการคว่ำบาตรและหลีกเลี่ยงมาตรการด้านการป้องกันและปราบปรามการฟอกเงิน (AML)

บทความนี้จะสำรวจกลไกของระบบฮาวาลา บทบาทในการฟอกเงินและการสนับสนุนการก่อการร้าย กรณีศึกษาสำคัญของการก่ออาชญากรรมทางการเงินที่เกี่ยวข้องกับเครือข่ายฮาวาลา และการตอบสนองทางด้านระเบียบและกฎเกณฑ์ของประเทศไทยเพื่อบรรเทาความเสี่ยงที่เกี่ยวข้องกับเครือข่ายการเงินที่ไม่เป็นทางการ

ระบบฮาวาลาทำงานอย่างไร

1. คำจำกัดความและลักษณะสำคัญ

ฮาวาลาเป็นระบบโอนเงินแบบกระจายอำนาจอย่างไม่เป็นทางการ ดำเนินการอยู่นอกโครงสร้างพื้นฐานการธนาคารแบบดั้งเดิม ซึ่งแตกต่างจากการโอนเงินระหว่างบัญชีที่อาศัยเครือข่ายผู้ให้บริการเป็นตัวกลาง (Conventional Wire Transfers) โดยที่ธุรกรรมของฮาวาลาจะขึ้นอยู่กับ:

• ข้อตกลงทางการเงินที่อิงตามความไว้วางใจระหว่างนายหน้า (ฮาวาลาดาร์)
• การสื่อสารด้วยวาจาหรือการเข้ารหัสแทนการใช้สัญญาอย่างเป็นทางการ
• ไม่มีการเคลื่อนย้ายการชำระเงินทางกายภาพอย่างแท้จริง--ชำระหนี้ผ่านทางการค้า ทองคำ หรือคริปโทเคอเรนซี
  
  

กระบวนการในการส่งเงินมีขั้นตอนดังต่อไปนี้:

1. การเริ่มต้น: ผู้ส่งฝากเงินกับฮาวาลาดาร์ในประเทศบ้านเกิดของตน
2. การสื่อสาร: ฮาวาลาดาร์คนแรกติดต่อกับคู่สัญญาในประเทศของผู้รับเงินพร้อมรายละเอียดธุรกรรม
3. การจ่ายเงิน: ฮาวาลาดาร์คนที่สองจ่ายเงินจำนวนที่เท่ากันให้กับผู้รับต้นทาง โดยมีเก็บค่าธรรมเนียมไว้เล็กน้อย
4. ชำระหนี้: นายหน้าทั้งสองฝ่ายจะชำระหนี้ของตนผ่านธุรกรรมการค้า การส่งเงินสด การแลกเปลี่ยนทองคำ หรือการโอนสกุลเงินดิจิทัล (World Bank 112).

เนื่องจากฮาวาลา ไม่ได้อาศัยธนาคารหรือบัญชีแยกประเภทดิจิทัล จึงทำให้ยากต่อการติดตามธุรกรรม ทำให้เป็นที่น่าสนใจทั้งสำหรับผู้ใช้ที่ถูกกฎหมายและผู้กระทำผิดกฎหมาย (OECD 98)

2. การใช้ฮาวาลาอย่างถูกกฎหมาย
แม้จะมีจุดอ่อน แต่ฮาวาลาก็ถูกใช้กันอย่างแพร่หลายในธุรกรรมทางการเงินที่ถูกกฎหมาย อาทิเช่นกิจกรรมดังต่อไปนี้:

• การโอนเงินของผู้อพยพ: แรงงานอพยพหลายล้านคนพึ่งพาเครือข่ายฮาวาลาเพื่อส่งเงินกลับบ้าน โดยเฉพาะในภูมิภาคที่โครงสร้างพื้นฐานด้านธนาคารอ่อนแอ
• ธุรกรรมทางธุรกิจ: ธุรกิจขนาดเล็กและผู้ค้าใช้เครือข่ายฮาวาลา เพื่อชำระเงินข้ามพรมแดนอย่างรวดเร็วในระบบเศรษฐกิจที่ต้องพึ่งพาเงินสดเป็นหลัก
• ความช่วยเหลือด้านมนุษยธรรม: องค์กรพัฒนาเอกชนที่ดำเนินงานในพื้นที่ขัดแย้งมักใช้เครือข่ายฮาวาลา เพื่อส่งมอบความช่วยเหลือในกรณีที่ธนาคารไม่สามารถใช้งานได้ (IMF 67)

3. เหตุใดฮาวาลาจึงดึงดูดใจอาชญากรรมทางการเงิน
ลักษณะที่ไม่เป็นทางการของฮาวาลาและการขาดการกำกับดูแลด้านกฎระเบียบทำให้ฮาวาลาเหมาะสำหรับกิจกรรม:

• การฟอกเงิน: อาชญากรสามารถโยกย้ายเงินจำนวนมากได้โดยสามารถหลบเลี่ยงระบบการแจ้งเตือนของธนาคาร
• การสนับสนุนการก่อการร้าย: กลุ่มหัวรุนแรงใช้ฮาวาลาเพื่อโอนเงินระหว่างประเทศโดยหลีกเลี่ยงการตรวจสอบติดตามของรัฐบาล
• การทุจริตและการหลีกเลี่ยงภาษี: นักการเมืองและบริษัทต่างๆ ปกปิดความมั่งคั่งนอกช่องทางการธนาคารอย่างเป็นทางการ (Interpol 75)
  
  

ฮาวาลาช่วยอำนวยความสะดวกในการฟอกเงินได้อย่างไร

1. การไม่เปิดเผยตัวตนและการขาดบันทึกทางการเงิน

• ไม่เหมือนการธนาคารแบบดั้งเดิม ฮาวาลาไม่จำเป็นต้องมีการระบุตัวตนของลูกค้า (KYC)
• ธุรกรรมดำเนินการผ่านข้อตกลงที่ไม่เป็นทางการ โดยไม่มีใบเสร็จหรือบันทึกทางอิเล็กทรอนิกส์
• เจ้าหน้าที่ไม่สามารถติดตามได้โดยง่ายว่าใครเป็นผู้ส่งหรือรับเงิน (FATF 45)

2. ฮาวาลาและการฟอกเงินจากการค้า (Trade-Based Money Laundering --TBML)

• กลุ่มอาชญากรชำระหนี้ต่อระบบฮาวาลา โดยออกใบแจ้งหนี้เกินหรือต่ำกว่ามูลค่าจริง (over-invoicing, under-invoicing) หรือแสดงธุรกรรมการค้าที่ไม่เป็นความจริง
• ข้อตกลงนำเข้า/ส่งออกปลอมเป็นข้ออ้างในการเคลื่อนย้ายเงินข้ามพรมแดน
• กลุ่มค้ายาและผู้ค้ามนุษย์ใช้ใบแจ้งหนี้การค้าเพื่อฟอกเงินกำไรที่ผิดกฎหมาย (OECD 102)

3. บทบาทของฮาวาลาในการค้ายาเสพติด

• ผู้ค้ายาเสพติดใช้เครือข่ายฮาวาลาเพื่อโอนเงินค้ายาข้ามพรมแดนโดยไม่มีการกำกับดูแลของธนาคาร
• เงินจากการขายยาจะถูกส่งผ่านเครือข่ายฮาวาลาเพื่อจัดหาเงินทุนสำหรับการขนส่งยาใหม่ (World Bank 134)

4. คริปโทเคอเรนซี และเครือข่ายฮาวาลาสมัยใหม่

• Bitcoin, Monero และ Tether (USDT) ถูกใช้มากขึ้นสำหรับฮาวาลาดิจิทัล (Digital Hawala)
• ฮาวาลาใช้กระเป๋าเงินดิจิทัลแทนการชำระเงินด้วยเงินสด ทำให้การติดตามทำได้ยากยิ่งขึ้น
• บริการฟอกเงินของ Dark Web บางส่วนเลียนแบบเครือข่ายฮาวาลา (Interpol transactions. 92).

การตอบสนองของมาตรการป้องกันและปราบปรามการฟอกเงินของประเทศไทยต่อการฟอกเงินโดยใช้ฮาวาลา

1. การปราบปรามเครือข่ายธนาคารนอกระบบของสำนักงานป้องกันและปราบปรามการฟอกเงิน

• สำนักงานป้องกันและปราบปรามการฟอกเงินของไทย (AMLO) ได้ดำเนินการดังต่อไปนี้
• เพิ่มการติดตามข่าวกรองทางการเงินเกี่ยวกับการโอนเงินที่มีจำนวนมาก
• ความร่วมมือข้ามพรมแดนกับหน่วยงานกำกับดูแลของอาเซียนเพื่อติดตามการโอนเงินฮาวาลาที่ผิดกฎหมาย (AMLO 23)
  
  

2. แนวปฏิบัติของ FATF เกี่ยวกับการควบคุมฮาวาลา

• FATF กำหนดให้ผู้ประกอบการฮาวาลาต้องลงทะเบียนเป็นผู้ให้บริการทางการเงินและรายงานธุรกรรมที่มีเหตุอันควรสงสัย (FATF 56)

3. การปฏิบัติตามมาตรฐานของไทยด้านการป้องกันและปราบปรามการฟอกเงินระดับโลก

• ธนาคารไทยได้เพิ่มความเข้มข้นด้าน KYC และมาตรการตรวจสอบเพื่อทราบข้อเท็จจริงที่เข้มข้นขึ้น (Enhanced Due Diligence) สำหรับธุรกรรมข้ามพรมแดนที่มีความเสี่ยงสูง
• หน่วยงานบังคับใช้กฎหมายทำงานร่วมกับพันธมิตรระหว่างประเทศเพื่อทลายเครือข่ายฮาวาลาที่ผิดกฎหมาย (ธนาคารแห่งประเทศไทย 38)

แนวทางปฏิบัติที่ดีที่สุดในการปราบปรามการฟอกเงินโดยใช้เครือข่ายฮาวาลา

1. ข้อกำหนดการรายงาน AML ที่เข้มงวดยิ่งขึ้น

• กำหนดให้เปิดเผยข้อมูลทางการเงินสำหรับธุรกรรมฮาวาลาขนาดใหญ่
  
  

2. เพิ่มประสิทธิภาพการเฝ้าระวังทางการเงินโดยใช้ AI

• ใช้การวิเคราะห์ที่ขับเคลื่อนด้วย AI เพื่อตรวจจับรูปแบบธุรกรรมที่ผิดปกติ
  
  

3. สนับสนุนการนำระบบธนาคารอย่างเป็นทางการมาใช้

• ส่งเสริมบริการโอนเงินที่ควบคุมโดยกฎหมายเป็นทางเลือกแทนฮาวาลา (OECD 119)
  
  

4. ความร่วมมือด้านกฎระเบียบข้ามพรมแดน

• เสริมสร้างความร่วมมือด้านการบังคับใช้กฎหมายกับอาเซียนและ FATF
  
  

บทสรุป

ระบบและเครือข่ายฮาวาลายังคงเป็นความท้าทายสำคัญสำหรับการบังคับใช้กฎหมายด้านป้องกันและปราบปรามการฟอกเงิน เนื่องจากการอำนวยความสะดวกที่ไม่ได้มีให้แต่กับผู้ใช้ปกติเท่านั้น แต่ยังให้บริการกับบรรดาอาชญากรผู้ที่ปกปิดตัวตนอีกด้วย แม้ว่าจะมีการใช้ฮาวาลาในการโอนเงินอย่างถูกกฎหมายมาเป็นเวลานานหลายศตวรรษ แต่โครงสร้างที่ไม่เป็นทางการและการขาดการควบคุมทำให้ฮาวาลาเป็นเครื่องมือสำหรับการฟอกเงินตลอดจนการหลีกเลี่ยงภาษีและการสนับสนุนการก่อการร้าย

ประเทศไทยได้มีการเข้มงวดด้านกฎระเบียบทางการเงินเพื่อป้องกันไม่ให้ฮาวาลาถูกนำไปใช้ในการโอนเงินผิดกฎหมาย อย่างไรก็ตาม ยังจำเป็นต้องมีความร่วมมือระดับโลกตลอดจนการตรวจสอบที่เข้มงวดยิ่งขึ้น รวมถึงการบังคับใช้กฎหมายด้านการป้องกันและปราบปรามการฟอกเงินที่เข้มงวดยิ่งขึ้น เพื่อการต่อสู้อย่างมีประสิทธิภาพกับอาชญากรรมทางการเงินที่เชื่อมโยงกับเครือข่ายฮาวาลา

บรรณานุกรม  

AMLO. Thailand’s AML Enforcement on Informal Value Transfer Systems. 2023.
Bank of Thailand. Monitoring High-Risk Cross-Border Transactions in Thailand. 2023.
FATF. Guidelines on Hawala and Alternative Remittance Systems. 2023.
IMF. Financial Crimes and the Risks of Informal Banking Systems. 2023.
Interpol. Hawala Networks and Global Terrorism Financing Risks. 2023.
OECD. Trade-Based Money Laundering in Hawala Transactions. 2023.
World Bank. Hawala’s Economic Role and Its Vulnerabilities to Financial Crimes. 2023.